[:am]

Զարուհի Հովհաննիսյան

Իրավապաշտպան, Ընդդեմ կանանց նկատմամբ բռնության կոալիցիայի անդամ

Այսօր մենք հաճախ ենք հանդիպում անձանց ու խմբերի, որոնք հայտնվում են խիստ անհավասար պայմաններում, սակայն մենք անգամ չենք էլ նկատում, որ այդ անձինք ենթարկվում են խտրականության։ Հասարակության լայն շրջանակներն ընդհանրապես անտարբերություն են ցուցաբերում և իրենց ամենօրյա կյանքում խտրականացնում են կանանց, հաշմանդամություն ունեցող անձանց, ազգային, կրոնական, սեռական փոքրամասնություններին, ծերերին, երեխաներին, աղքատներին, իրենցից տարբերվող, այլ կարծիք ու տեսակետ ունեցողներին։ «Կնոջ տեղը խոհանոցն է», «Աղքատ երեխան չի կարող ստանալ լավ կրթություն», «Հաշմանդաություն ունեցողը չի կարող ազատ տեղաշարժվել», «Այս մարդը եղել է դատապարտված, նա չի կարող աշխատանք գտնել», «Հայաստանում հայեր պիտի ապրեն» և այլն։ Մենք կարող ենք ամեն օր հնչեցնել այս սովորական դարձած արտահայտություններն ու չնկատել, որ կանայք ունեն հավասար իրավունքներ ու  ցանկանում են իրացվել, մասնակցել որոշումների կայացմանը, աղքատ երեխան պետք է ստանա լավ կրթություն, հենաշարժողական խնդիր ունեցող անձանց համար հանրային տարածքները պետք է լինեն մատչելի, նախկին դատապարտյալին անհրաժեշտ է աշխատանք, որպեսզի նա ստիպված չլինի նորից կանգնել հանցավոր ճանապահին, իսկ Հայաստանում բացի հայերից ապրում են և կարող են ապրել այլ ազգեր։ Փորձագիտական շրջանակները գտնում են, որ  խտրականությունը հիմնականում ավանդապաշտական մտածողության և մոտեցումների պահպանման արդյունք է, և այդ մտածողությունը նաև իրազեկված չլինելու, գիտելիքի պակասի հետևանք է։ Հասարակությունը խտրականությունը որպես խնդիր չի դիտարկում, որովհետև չունի խտրական վերաբերմունքի մասին որևէ պատկերացում, գիտելիք:  Գիտելիքի պակասը ամենամեծ բացն է, որը չեն լրացնում ոչ կրթության, ոչ էլ զանգվածային լրատվության միջոցներով։ Եվ միայն գիտելիքն է այն բանալին, որը  կարող է փոխել մարդկանց ավանդական պատկերացումը, հանգեցնելով իրավական գիտակցության, ապա նաև կայուն արժեհամակարգի ձևավորման։ Հաճախ հասարակական լայն շրջանակներն այս կամ այն սոցիալական խմբի նկատմամբ ունեն խտրական մոտեցում, որովհետև իրապես կամ օբյեկտիվորեն տեղեկացված չեն այդ խմբերի այս կամ այն կերպ տարբերակվող հատկանիշների մասին, և ուստի, ունեն ներքին վախեր կամ կարծրատիպեր: Այդ կարծրատիպերը պայմանավորված են պատմական ընթացքով, որը թեև անցել է որոշակի էվոլյուցիոն ճանապարհ, սակայն հանրային գիտակցության վերափոխման մակարդակում չի ամրապնդվել։

Դիտարկենք խտրականության ենթարկվող մեկ խմբի՝ հաշմանդամություն ունեցող անձանց վերաբերյալ ընկալումներն ու փորձենք հասկանալ, թե ինչպես են դրանք փոփոխվել գիտական մակարդակում, սակայն հանրային ընկալումներում հաճախ հանդիպում ենք ավանդապաշտական մոտեցումների։
 

Օրինակ՝ հաշմանդամության ընկալման կրոնական մոդելը  պատմականորեն ամենահինն ու երկարամյան է: Այն հաշմանդամությունը դիտարկում է որպես խայտառակություն, գործած մեղքերի դիմաց՝ Աստծո պատիժ: Թեև այսօր այդ ընկալումը պետք է որ արդիական չլիներ, այնուամենայնիվ, հանրային տարբեր շերտերի մշակութային պատկերացումներում և ենթամշակույթներում հաշմանդամությունը կապվում է ամոթի, մեղքի զգացումի և ցածր սոցիալական կարգավիճակի հետ՝ զրկելով հաշմանդամություն ունեցող անձանց և հաճախ նաև նրանց ընտանիքները հասարակական կյանքին մասնակցության հնարավորությունից: Հաշմանդամության ընկալման կրոնական մոդելը եղել է ամենատևականը և իր անջնջելի հետքն է թողել տարբեր ազգերի մշակույթում և սովորույթներում։

Լուսավորականության շարժման ու լուսավորական գաղափարների ներհոսքին զուգընթաց՝ գիտության, մասնավորապես բժշկության զարգացման շնորհիվ ձևավորվեց հաշմանդամության ընկալման բժշկական մոդելը: Այն դիտարկում է մարդկանց միջև ֆիզիկական և հոգեկան բնույթի տարբերությունները բժշկական հայեցակարգի ներքո՝ որպես ախտաբանական շեղում, արատ, այսինքն՝ ոչ լիարժեքություն, իսկ հաշմանդամություն ունեցող անձն ընկալվում է որպես հիվանդ, ուստի, կախվածության մեջ է ընկնում բժշկից, առողջապահական կամ այլ համակարգից: Ըստ բժշկական մոդելի՝ հաշմանդամություն ունեցող անձը հասարակությունից բացառված անձ է, որն ի վիճակի չէ անկախ ապրելու, չի ստանձնում պատասխանատվություն և պարտականություններ հասարակության առջև։ Հաշմանդամին համարում են անգործունակ և բացառում են սոցիալական հաղորդակցությունից: Բժշկական մոդելը խթանում է հատուկ մեկուսացած հաստատությունների և շտկող բնույթի ծառայությունների ցանցի զարգացումն ու տարածումը, այլ ոչ  սոցիալական միջավայրում առկա խոչընդոտների վերացումն ու ներառումը:

Հաշմանդամության վերականգնողական մոդելը բժշկական մոդելի տրամաբանական շարունակությունն է, իսկ երբեմն դիտարկվում է որպես բժշկական մոդելի տարատեսակ: Այս մոդելի ձևավորման պատճառը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հետևանքով հաշմանդամություն ունեցող անձանց թվի կտրուկ աճն էր: Նրանք բուժման, հոգեբանական թերապիայի, հասարակություն ներառվելու, հատուկ պետական հոգածության, աշխատանքային գործունեությանը վերադառնալու, աշխատանքային քվոտաների կարիք ունեին: Լինելով նորարարական՝ այս մոտեցումը, այդուհանդերձ, սոցիալական ինստիտուտները հաշմանդամություն ունեցող անձանց  կարիքներին հարմարեցնելու փոխարեն նրանց հիմնականում մեկուսացնում էր հատուկ հաստատություններում, որոնք հաշմանդամություն չունեցող հանրության հետ գրեթե չէին առնչվում, ուստի, կարիք եղավ վերանայելու այս մոտեցումը և առաջ եկավ սոցիալական մոդելը։ Այն չի հերքում ֆիզիոլոգիական տարբերությունների առկայությունը և գտնում է, որ մարդկանց կարգավիճակի էական բարելավում հնարավոր չէ, առանց հասարակության կառուցվածքի փոփոխության: Սոցիալական մոդելի այս ձևաչափը կնպաստի կարծրատիպերի՝ որպես հաշմանդամություն ունեցող անձանց ներառման խոչընդոտի վերացմանը: Սոցիալական մոդելի զարգացման արդյունք է քաղաքացիական իրավունքների մոդելը: Այն ներկայումս լայն տարածում է ստացել ամբողջ առաջադեմ աշխարհում: Այն ոչ միայն լիարժեք պաշտպանում է հաշմանդամ անձանց քաղաքացիական իրավունքները, այլև նպաստում է նրանց սոցիալական կարգավիճակի բարձրացմանը և սոցիալական ներառմանը՝ ստեղծելով ամբողջ հասարակության շարունակական հումանիզացման նախադրյալներ։

Այս կրոնականից-գիտական փոփոխության ճանապարհը, որը ներկայացվեց խտրականության ենթարկվող ընդամենը մեկ խմբի օրինակով, ապացույցն է այն փորձագիտական գնահատականի, ըստ որի հենց գիտելիքի պակասը կամ տեղակացվածության ցածր մակարդակն է ծնում  վախեր, որոնք դրդում են մարդկանց պարփակվել, պատնեշվել և առաջնորդվել դեռևս կրոնական ընկալումներից մշակույթներում արմատացած վնասակար կարծրատիպերով։ Հանրային ընկալումներում ավանդականից անցումը դեպի իրավական պատկերացումների, որտեղ կվերափոխվեն ու կհաղթահարվեն խտրական ընկալումնեը, կբերի մարդկության զարգացմումը մի նոր հարթություն, որն անցում է խտրականություն մտածելակերպից դեպի ներառականության։

Խտրականության արգելք․ Իրավական հիմքերը

Խտրականության արգելքը համարվում է միջազգային իրավունքի հիմնարար և անքակտելի սկզբունքներից մեկը, առանց որի հնարավոր չէ պատկերացնել հավասարության հիմքով անձանց իրավունքների և ազատությունների իրականացումը ցանկացած ժողովրդավարական հասարակությունում: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, երբ մարդկությունն ականատեսը եղավ խտրականության ծայրահեղ ու սարսափազդու դրսևորումների, 1948 թվականին Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրով սահմանվեց, որ բոլոր մարդիկ ծնվում են ազատ ու հավասար` իրենց արժանապատվությամբ ու իրավունքներով, և այդ իրավունքներն ու ազատությունները պետք է գործադրվեն առանց որևէ խտրականության՝ անկախ ռասայից, մաշկի գույնից, սեռից, լեզվից, կրոնից, քաղաքական կամ այլ համոզմունքներից, ազգային կամ սոցիալական ծագումից, ունեցվածքից, դասային պատկանելությունից կամ որևէ այլ կարգավիճակից: Այնուհետև այս սկզբունքն ամրագրվեց Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայում, նաև  բոլոր միջազգային հիմնարար պայմանագրերում, որոնք վավերացվել կամ հաստատվել են Հայաստանի Հանրապետության կողմից` անկախության հռչակման առաջին իսկ տարիներին: Այսպես, օրինակ, «Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին» կոնվենցիայի նպատակը  ռասայի, մաշկի գույնի, ցեղային, ազգային կամ էթնիկական ծագման հատկանիշների հիմքով խտրականության արգելումն է, «Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին» կոնվենցիան կոչված է պայքարելու կանանց նկատմամբ խտրականության դրսևորումների դեմ, և այլն:

Ներպետական օրենսդրության մեջ խտրականության արգելքն ամրագրված է ՀՀ Սահմանադրության 29-րդ հոդվածում, ըստ որի․

Խտրականությունը, կախված սեռից, ռասայից, մաշկի գույնից, էթնիկ կամ սոցիալական ծագումից, գենետիկական հատկանիշներից, լեզվից, կրոնից, աշխարհայացքից, քաղաքական կամ այլ հայացքներից, ազգային փոքրամասնությանը պատկանելությունից, գույքային վիճակից, ծնունդից, հաշմանդամությունից, տարիքից կամ անձնական կամ սոցիալական բնույթի այլ հանգամանքներից, արգելվում է:  Ընդ որում, ՀՀ Սահմանադրությունն առանձին հոդվածով անդրադառնում է նաև գենդերային հավասարությանը, 30-րդ հոդվածով ընդգծելով․
Կանայք եւ տղամարդիկ իրավահավասար են:

Այս սահմանադրական դրույթն ամրապնդվում է նաև «Կանանց և տղամարդկանց հավասար իրավունքների և հավասար հնարավորությունների մասին» ՀՀ օրենքով, որը կարգավորում է գենդերային հիմքով խտրականությունը։ Սակայն  ՀՀ ներպետական օրենսդրությունը արտահայտում է խտրականության արգելքի ողջ տեսության միայն չնչին մասը։ Բազմաթիվ հասկացություններ, սկզբունքներ, չափանիշներ ու չափորոշիչներ, որոնք կոչված են պաշտպանելու անձին խտրական վերաբերմունքից, բացակայում են մեր ազգային իրավական համակարգում և պրակտիկայում։ Դրա պատճառը, առաջին հերթին, այն է, որ Հայաստանի Հանրապետությունում բացակայում է խտրականության արգելքի մասին առանձին օրենք։ Փոխարենը՝ խտրականության արգելք սահմանող նորմերը ստանդարտ ձևակերպումներով ցրված են բազմաթիվ օրենքներում և, որպես այդպիսին, անկարող են ապահովել իրավական պաշտպանության միասնական, ամբողջական և արդյունավետ համակարգ։

Լիարժեք հավասարություն և ներառականություն

Արդյո՞ք օրենքի առջև հավասարության սկզբունքը նշանակում է բացարձակ հավասարություն։ Անձի հանդեպ հավասար վերաբերմունքը,առանց հաշվի առնելու անձնական, կոնկրետ հանգամանքները,նշանակում է հարաբերական հավասարություն, այսինքն հավասարներին՝ հավասար, իսկ անհավասարներին՝ անհավասար վերաբերմունք ցուցաբերելու սկզբունք։ Օրինակ, ըստ ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 2-րդ հոդվածի, Հայաստանի Հանրապետությունում ընտրելու իրավունք ունեն քվեարկության անցկացման օրը Հայաստանի Հանրապետության 18 տարին լրացած քաղաքացիները: Այդ իրավունքը տարածվում է բոլորի վրա, առանց բացառության, սակայն երբ մենք ընտրական տեղամասը տեղադրում ենք անմատչելի շինության երկրորդ հարկում, հենաշարժողական խնդիր ունեցող անձը, որը սայլակով է և ֆիզիկապես չի կարող ընտրատեղամաս բարձրանալ, ըստ էության, չի իրականացնում իր ընտրական իրավունքը: Կան բազմաթիվ նման դեպքեր, երբ օրենսդրությունը նախատեսում է իրավահավասարություն, կամ գոնե խտրականություն չի դնում, ինչը նշանակում է, որ ըստ օրենքի հավասարություն կա, սակայն փաստացի մենք չունենք այն մեխանիզմները, որոնք մարդկանց հնարավորություն կտան իրականացնելու իրենց իրավունքները։ Անտեսումը և խտրականությունը ոչ միայն խախտում են մարդու իրավունքները, այլ նաև առաջացնում է դժգոհություն՝ հանրության ներսում, ու հակամարտություններ՝ հանրույթների միջև, որոնք կարող են հանգեցնել նույնիսկ բռնության։ Իսկ կայուն և անցնցում զարգացման համար անհրաժեշտ է խթանել արդար, խաղաղ և ներառական հասարակությունների կառուցումը, ապահովել բոլորի համար արդարության հասանելիություն և բոլոր մակարդակներում ստեղծել արդյունավետ, պատասխանատու ու ներառական հաստատություններ։

 [:]